Quan hệ pháp luật an sinh xã hội1

CHƯƠNG II
QUAN HỆ PHÁP LUẬT AN SINH XÃ HỘI
1
I. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM CỦA QUAN HỆ PHÁP LUẬT AN SINH XÃ HỘI
1.Khái niệm
Trong cuộc sống, các cá nhân, gia đình và nhiều khi cả cộng đồng có thể gặp phải những
rủi ro do thiên tai hay những biến động trong đời sống kinh tế, xã hội gây ra những bão lụt, bệnh
tật, chiến tranh Những rủi ro này khó lường trước và cũng khó có thể phòng ngừa được ảnh
hưởng trực tiếp đến đời sống của chính bản thân họ và cộng đồng. Bởi vậy, từ xa xưa, cá nhân
mỗi người và mỗi gia đình đều tìm những biện pháp đề phòng cần thết để tự bảo vệ mình trước
các rủi ro. Họ có thể áp dụng các cơ chế truyền thống để chia sẻ rủi ro dựa trên sự tự nguyện tích
luỹ, trao đổi tài sản trong phạm vi gia đình, họ hàng và cộng đồng làng xã Cơ chế này hình
thành nên những quan hệ xã hội đầu tiên có mục đích tương trợ cộng đồng, chủ yếu trên cơ sở
những quan hệ tình cảm, trách nhiệm, bổn phận con người nên được điều chỉnh bằng tập quán
làng xã, họ tộc và những quan niệm đạo đức trong xã hội. Ở khía cạnh nào đó, những quan hệ
này không chắc chắn, song cho đến nay, nó vẫn được duy trì như những nét đẹp truyền thống của
mỗi gia đình, cộng đồng, bất cứ sự ảnh hưởng của đời sống hiện đại, có thể nhận được sự hỗ trợ
nhưng hầu như không chịu sự điều chỉnh của công quyền.
Tuy nhiên, quá trình công nghiệp hóa và thành thị hóa nông thôn đã thay đổi cơ cấu xã
hội, nhiều cá nhân lập nghiệp xa gia đình và cộng đồng làng xã họ tộc để gia nhập công cuộc
sống công nghiệp nơi thành thị. Điều đó cũng làm mất dần tác dụng cơ chế an sinh xã hội truyền
thống và không chính thức này, trong xã hội hiện đại đã bắt đầy xuất hiện các loại rủi ro mới như
tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, mất việc làm, phá sản do đầu tư cổ phiếu, thiên
tai và nhân tai ngày càng khắc nghiệt…Vì vậy, cơ chế bảo đảm có tính truyền thống nói trên đã
không thể giúp cho các cá nhân khắc phục hậu quả rủi ro trong xã hội hiện đại. Đặc biệt, trong cơ
chế thị trường những rủi ro không chỉ xảy ra đối với một hoặc vài cá nhân mà có thể xảy ra đổi
với một số lượng lớn các thành viên trong xã hội như trường hợp các doanh nghiệp, công ty bị
phá sản, giải thể dẫn đến người lao động bị mất việc làm. Cũng vì quan niệm lợi dụng tối ưu cơ
chế thị trường mà nhiều hoàn cảnh khó khăn như tàn tật nặng, tâm thần, người già cô đơn
không được giúp đỡ đúng mức. Thực tế cũng xuất hiện những cơ chế chia sẻ rủi ro mới mang
tính thị trường như ký kết các hợp đồng bảo hiểm nhưng đây là hình thức kinh doanh theo
nguyên tắc người kinh doanh phải có lợi nên không phải cá nhân nào cũng có khả năng tham gia.
Đối với những người có thể tham gia cơ chế này thì quan hệ của các bên hình thành trên cơ sở
thỏa thuận tự nguyện do luật dân sự, luật thương mại điều chỉnh. Tuy nhiên, việc khắc phục rủi ro
cho những người tham gia loại bảo hiểm này chủ yếu mang tính cá thể, tác dụng xã hội của hình
thức này rất hạn chế.
Vì vậy, ngày nay, bên cạnh những hình thức trên, đời sống xã hội cần một cơ chế an toàn
hơn, đó là sự quản lý và chia sẻ rủi ro có bảo đảm chắc chắn từ phía Nhà nước, mang tính xã hội
và thực hiện trong cả cộng đồng để tất cả các thành viên đều được bảo vệ và những rủi ro của họ
(nếu có) được chia sẻ trong phạm vi rộng rãi. Nếu không những giúp người gặp rủi ro vượt qua
khó khăn mà còn có thể ngăn ngừa hậu quả ở mức độ nhất định, giúp họ tái hòa nhập cộng đồng
trong những trường hợp rủi ro xảy ra. Cơ chế quản lý và chia sẻ rủi ro thông qua vai trò của Nhà
nước và hoàn toàn mang tính xã hội, không nhằm mục đích kinh doanh như bảo hiểm xã hội và
các hình thức trợ giúp xã hội khác sẽ góp phần cải thiện đáng kể điều kiện sống của người dân
càng tạo môi trường tốt cho việc phát triển kinh tế và bảo đảm an sinh xã hội. Việc thực hiện mục
đích này làm hình thành nên những quan hệ xã hội mới thuần túy với mục đích đảm bảo an toàn
1
Giáo trình Luật an sinh xã hội, trang 59-96
10
trong đời sống của cộng đồng xã hội. Đó là quan hệ giữa nhà nước, thông qua các thiết chế được
nhà nước thành lập hoặc thừa nhận từ cộng đồng xã hội, do nhà nước tổ chức và điều hành, với
tất cả các thành biên trong xã hội gặp khó khăn cần được trợ giúp, không bị phân biệt và giới hạn
theo bất cứ một tiêu chí nào. Từ nhu cầu hình thành, mục đích tồn tại, phạm vi lan tỏa và tác
dụng đặc biệt đối với xã hội của những quan hệ này mà có thể gọi đó là các quan hệ san sinh xã
hội. Do tầm quan trọng của vấn đề an sinh trong điều kiện xã hội phát triển, những quan hệ này
phải được pháp luật điều chỉnh. Sự điều chỉnh của pháp luật đối với nó phải theo một hướng khác
với sự điều chỉnh quan hệ mang tính chia sẻ rủi ro truyền thống hoặc theo hình thức kinh doanh
nói trên. Yêu cầu đó làm hình thành nên một lĩnh vực pháp luật mới, luật an sinh xã hội. Nó được
xây dựng trên cơ sở các chính sách xã hội của mỗi quốc gia, có thể rộng hay hẹp tùy thuộc vào
điều kiện kinh tế, , chính trị xã hội của mỗi quốc gia đó. Trong đó, các nhà nước, nhân danh
người quản lý và đại diện chính thức cho toàn xã hội, đều xác định trách nhiệm của mình trong
việc thực hiện an sinh xã hội. Nhưng để có hiệu quả tốt hơn, nhà nước phải có chính sách thu hút
cả cộng đồng cũng như các tổ chức, cá nhân nếu có khả năng và lòng hảo tâm để họ tham gia
thực hiện vấn đề này. Đặc biệt, nhà nước phải có những quy định hợp lý để xác định các trường
hợp, đối tượng cần trợ giúp, hình thức trợ giúp hoặc đối tượng phải tham gia quan hệ đóng quỹ
như một điều kiện thụ hưởng tùy theo từng loại tổ chức. Những quy định của nhà nước phải
thực hiện được mục đích vấn đề an sinh xã hội nhưng không làm ảnh hưởng đến các chính sách
khác như chính sách lao động, việc làm, khuyến khích phát triển kinh tế Như vậy, các chủ thể
này khi tham gia quan hệ sẽ phải tuân theo những khuôn khổ pháp lý nhất định. Những quan hệ
an sinh xã hội trong khuôn khổ các quy định của pháp luật, được gọi là các quan hệ pháp luật an
sinh xã hội.
Như vậy, quan hệ pháp luật về an sinh xã hội là nhưng quan hệ xã hội hình thành trong
lĩnh vực nhà nước tổ chức thực hiện các hìnhh thức bảo vệ, trợ giúp các thành viên xã hội trong
những trường hợp cần thiết nhằm đảo bảo an toàn trong đời sống xã hội, được các quy phạm
pháp luật an sinh xã hội điều chỉnh.
Từ đó, có thể thấy rằng các quan hệ xã hội hình thành với mục đích an sinh xã hội trên
thực tế tồn tại dưới nhiều hình thức: do Nhà nước tổ chức và đảm bảo thực hiện hoặc do các bên
tự do thiết lập cơ chế nhu cầu và lợi ích của mỗi bên hoặc hình thành trong đời sống các cộng
đồng dân cư làng xã, họ tộc, tôn giáo, nghề nghiệp Pháp luật chỉ điều chỉnh nhữnh quan hệ an
sinh xã hội mang tính xã hội sâu sắc, được Nhà nước tổ chức và đảm bảo thực hiện trên phạm vi
rộng lớn hoặc những quan hệ cần thiết phải quy định cụ thể quyền và nghĩa vụ của các bên tham
gia. Những quan hệ mang tính an sinh xã hội không do pháp lụât điều chỉnh và tồn tại và vận
hành theo tập quán hoặc trên cơ sở tình cảm, quan niệm đạo đức của cộng đồng.
An sinh xã hội được hiểu theo hai nghĩa, nghĩa rộng và nghĩa hẹp. Ở Việt Nam, dưới góc
độ pháp lý, phạm vi an sinh xã hội thường được hiểu theo nghĩa hẹp, tức là chỉ bao gồm các vấn
đề bảo hiểm xã hội, cứu trợ xã hội và ưu đãi xã hội. Khi được pháp luật đièu chỉnh, các quan hệ
đó trở thành các quan hệ pháp luật an sinh xã hội tương ứng: quan hệ pháp luật về bảo hiểm xã
hội, quan hệ pháp luật về cứu trợ xã hội, quan hệ pháp luật về ưu đãi xã hội.
2. Đặc điểm
Những quan hệ pháp luật an sinh xã hội cụ thể có đối tượng chủ thể khác nhau, mang
những tính chất khác nhau để thực hiện những mục đích đa dạng của vấn đề an sinh xã hội nhưng
vẫn có những nét chung nhất định có thể phân biệt loại quan hệ này với các quan hệ khác trong
hệ thống các quan hệ bảo đảm xã hội (quan hệ an sinh xã hội hiểu theo nghĩa rộng) và các quan
hệ chia sẻ rủi ro khác như:
Thứ nhất, trong quan hệ pháp lụât an sinh xã hội, thông thường có một bên tham gia là
Nhà nước.
11
Nhà nước tham gia quan hệ này thông qua các cơ quan do Nhà nước thành lập hoặc các tổ
chức được Nhà nước thừa nhận và trao trách nhiệm. Các chủ thể đại diện cho Nhà nước thường
tham gia quan hệ pháp luật an sinh xã hội với tư cách là người thực hiện các chế độ an sinh xã
hội bằng nguồn lực của mình, ngân sách Nhà nước hoặc với tư cách là người tổ chức và huy động
các nguồn lực xã hội để nhà nước bổ sung cho các chế độ an sinh cố định trong những trường
hợp cần thiết.
Như vậy, có thể hiểu Nhà nước vừa là người đảm bảo tối thiểu các nhu cầu an sinh xã hội
trong phạm vi quốc gia vừa là người tạo phong trào thực hiện các họat động tương trợ cộng đồng
để các thành viên trong xã hội, thông qua Nhà nước, bù đắp những khoảng trống mà pháp luật an
sinh xã hội không thể đáp ứng được do tính nghiêm trọng của rủi ro cần chia sẻ trong những
trường hợp cá biệt hoặc để mục đích an sinh xã hội đạt được ở mức độ cao hơn.
Thứ hai, tham gia quan hệ pháp luật an sinh xã hội có thể là tất cả các thành viên trong
xã hội không phân biệt theo bất cứ tiêu chí nào.
Khác với quan hệ tương trợ cộng đồng khác có giới hạn trong những phạm vi nhất định
dựa trên cơ sở địa bàn sinh sống, tôn giáo, họ tộc hoặc các điều kiện tham gia khác, quan hệ pháp
luật an sinh xã hội được hình thành trong phạm vi rộng lớn của quốc gia. Do Nhà nước, chủ thể
đại diện cho toàn xã hội, tham gia với tư cách là một bên của quan hệ này nên tất cả các thành
viên của xã hội trong phạm vi quốc gia đều có thể được hưởng trợ giúp. Để hưởng được một chế
độ cụ thể nào đó chỉ phụ thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh thực tế đã được pháp luật xác định,
không có bất kỳ một giới hạn hoặc một sự phân biệt nào khác. Thậm chí, nhiều trường hợp không
có sự phân biệt về quốc tịch như phần lớn các quan hệ xã hội được pháp luật quốc gia điều chỉnh.
Ví dụ, khi có thiên tai, hoạn nạn xảy ra, mọi cá nhân trong phạm vi ảnh hưởng đều được nhận sự
trợ giúp, không có sự phân biệt đó là người Việt Nam hay người nước ngoài để xác định quyền
hoặc mức độ đảm bảo quyền trợ giúp của xã hội đối với mỗi cá nhân. Tuy nhiên, các quan hệ
pháp luật an sinh xã hội được thiết lập theo nhiều tầng nấc để tạo thành một hệ thống các quan
hệ hỗ trợ, bổ sung cho nhau, đảm bảo an toàn ở những mức cần thiết trợ giúp cho tất cả các thành
viên xã hội theo từng nhóm. Vì vậy, những nhóm quan hệ nhỏ trong hệ thống các quan hệ pháp
luật an sinh xã hội như bảo hiểm xã hội, ưu đãi xã hội đã quy định những điều kiện nhất định đối
với những người được thụ hưởng. Đó không phải là giới hạn phạm vi tham gia loại quan hệ pháp
luật này mà chỉ để đảm bảo công bằng, trên cơ sở nhu cầu của đối tượng đó, phù hợp với trình độ
quản lý rủi ro của nhà nước. Mỗi thanh viên bất kỳ trong toàn xã hội đều có thể tham gia một
hoặc một số quan hệ cụ thể thuộc hệ thống quan hệ pháp luật an sinh xã hội, phụ thuộc vào điều
kiện thực tế của họ được pháp luật xác định. Tất cả các thành viên trong xã hội, nếu có công với
nước sẽ được hưởng chế độ ưu đãi xã hội, nếu tham gia bảo hiểm xã hội sẽ được đảm bảo thu
nhập khi ốm đau, tai nạn Ngay cả những người chưa được hưởng bất cứ một chế độ nào thì
cũng không có nghĩa là họ không được chính sách an sinh xã hội bảo vệ.
Thứ ba, chủ thể hưởng an sinh xã hội có quyền tham gia quan hệ pháp luật này ngay từ
khi sinh ra.
Đặc điểm này do an sinh xã hội là quyền của con người trong xã hội. Trước hết, nó là vấn
đề đạo đức và nhân văn của xã hội loài người, không phụ thuộc vào sự phụ thuộc của pháp luật
hay việc thực hiện nghĩa vụ của các cá nhân thành viên. Khi các nhà nước muốn khẳng định vị trí
đại diện chính thức và quản lí toàn xã hội thì phải có trách nhiệm giải quyết, quản lý các vấn đề
mà bản thân đời sống con người trong xã hội đề ra, trong đó những rủi ro cho cuộc sống của cá
nhân thành viên hoặc của cả cộng đồng. Để đảm bảo quyền hưởng an toàn về đời sống cho các
công dân và các thành viên khác trong cộng đồng xã hội. Nhà nước cho phép các cá nhân sinh
sống trong phạm vi lãnh thổ mà mình quản lý được tham gia quan hệ pháp luật an sinh xã hội từ
rất sớm, không phụ thuộc vào khả năng nhận thức hay sự đóng góp cho xã hội của họ. Nói cách
khác, năng lực pháp luật hưởng an sinh xã hội của các công dân thường xuất hiện từ khi mới sinh
12
ra, không phụ thuộc vào năng lực hành vi của họ. Đó cũng là đặc điểm của quan hệ pháp luật an
sinh xã hội so với những quan hệ pháp luật khác.
Thứ tư, quan hệ pháp luật an sinh xã hội được thiết lập chủ yếu trên cơ sở nhu cầu quản
lý rủi ro, tương trợ cộng đồng trong xã hội.
Như trên đã phân tích, có nhiều quan hệ được thiết lập để chia sẻ rủi ro trong đời sống
con người. Trong đó, có những quan hệ hình thành trên cơ sở tình cảm, đạo đức hoặc sự tự
nguyện vào lòng hảo tâm của cộng đồng xã hội; có những quan hệ kinh doanh, dịch vụ trên cơ sở
đáp ứng nhu cầu chia sẻ rủi ro của các cá nhân trong xã hội. Riêng các quan hệ pháp luật an sinh
xã hội hình thành trên cơ sở nhu cầu chung của xã hội, để quản lý và chia sẻ rủi ro cho cả cộng
đồng, không phụ thuộc vào những quan hệ xã hội khác, không nhằm thực hiện mục đích khác.
Trên cơ sở này, Nhà nước xác định những lọai quan hệ xã hội do pháp luật an sin xã hội điều
chỉnh. Điều đó giải thích vì sao nhiều quan hệ mang tính chia sẻ rủi ro khác pháp luật an sinh xã
hội không điều chỉnh song quan hệ bảo hiểm xã hội chủ yếu do người tham gia bảo hiểm đóng
góp tài chính, có thực hiện cân đối thu chi lại vẫn thuộc hệ thống quan hệ pháp luật an sinh xã
hội.
Thứ năm, quyền và nghĩa vụ chủ yếu của các chủ thể là trợ giúp và được trợ giúp vật
chất, do Nhà nước đảm bảo thực hiện.
Do mục đích của quan hệ pháp luật an sinh xã hội là đảm bảo an toàn về đời sống dân
sinh (theo nghĩa hẹp) cho con người nên nội dung chính của quan hệ này là vấn đề trợ giúp vật
chất cho các thành viên xã hội trong những trường hợp cần thiết. Điều đó không có nghĩa là việc
trợ giúp vật chất quan trọng hơn những lĩnh vực trợ giúp khác mà nó chỉ ra lĩnh vực đặc thù làm
nên thuộc tính của quan hệ an sinh xã hội. Các lĩnh vực khác trong xã hội như giáo dục đào tạo,
việc làm và thu nhập, đảm bảo điều kiện sống hòa bình cho người dân cũng là những vấn đề rất
quan trọng nhưng nó thuộc lĩnh vực bảo đảm xã hội nói chung. Đời sống của con người gắn liền
với vấn đề "cơm, áo, gạo, tiền" nên khi gặp khó khăn về kiếm sống như tuổi già, tàn tật, mất
nguồn nuôi dưỡng, mất phương tiện sinh sống do thiên tai thì xã hội phải trợ giúp cho thành
viên của mình nguồn vật chất để đáp ứng nhu cầu thiết thực nhất đó." Có thực mới vực được đạo"
cũng là thực tế chung trong đời sống con người. Vì vậy quyền và nghĩa vụ chủ yếu nhất của các
bên trong quan hệ pháp luật an sinh xã hội được Nhà nước đảm bảo thực hiện là trợ giúp vật chất
cho người cần trợ giúp. Chế độ trợ cấp vật chất cho người có đủ điều kiện luật định là nội dung
chính xuyên suốt các chế độ an sinh xã hội không chỉ ở pháp luật Việt Nam mà còn là nội dung
pháp luật của tất cả các nước có điều chỉnh loại quan hệ này.
II. CÁC QUAN HỆ PHÁP LUẬT AN SINH XÃ HỘI CỤ THỂ
1. Quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội
1.1. Khái niệm và đặc điểm.
a. Khái niệm
Người lao động tham gia vào quan hệ lao động thường với mục đích để có thu nhập đảm
bảo cuộc sống cho mình và gia đình. Khi họ gặp phải những khó khăn, rủi ro trong cuộc sống như
tai nạn lao động, bệnh tật hoặc đến lúc về già thì nguồn thu nhập thường xuyên đó thường bị
mất hoặc bị giảm. Đặc biệt, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và sự cạnh tranh trong nền
kinh tế thị trường còn làm xuất hiện một số rủi ro mới như mất việc làm, thất nghiệp Chính vì
vậy, để ổn định cuộc sống, người lao động phải tìm các biện pháp đảm bảo thu nhập cho mình
trong những trường hợp rủi ro nói trên. Một trong các biện pháp đó là tham gia bảo hiểm xã hội.
Trong xã hội hiện đại, các nhà nước cũng nhận thức rằng người lao động là nguồn lực
chính, là thành phần quan trọng nhất của xã hội. Nếu cuộc sống của người lao động gặp khó khăn
sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất, đến vấn đề an sinh xã hội. Vì vậy, pháp luật an sinh xã hội
của hầu hết các nước đều bắt đầu từ chế độ bảo hiểm xã hội. Cho đến nay, quan hệ bảo hiểm xã
13
hội vẫn luôn được coi là nòng cốt của hệ thống quan hệ pháp luật an sinh xã hội. Theo yêu cầu
chung của các hình thức bảo hiểm, bên có nhu cầu bảo hiểm, người lao động phải tham gia đóng
quỹ theo quy định. Nhà nước tham gia với tư cách là người tổ chức, quản lý, bảo trợ cho hình
thức bảo hiểm này để đảm bảo tính xã hội và mục đích tương trợ cộng đồng cho tất cả các thành
viên. Việc xác định các đối tượng đóng quỹ, quản lý đúng quỹ, chi trả các chế độ bảo hiểm xã hội
phải thực hiện đúng mục đích, công bằng nên phải đặt trong khuôn khổ các quy định của pháp
luật, được gọi là quan hệ pháp luật về bảo hiểm xã hội.
Như vậy, quan hệ pháp luật về bảo hiểm xã hội là những quan hệ xã hội hình thành trong
quá trình đóng góp và chỉ trả các chế độ bảo hiểm xã hội, được quy phạm pháp luật điều chỉnh.
b. Đặc điểm
Quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội cũng mang các đặc điểm chung của hệ thống các quan
hệ pháp luật an sinh xã hội như:
- Có một bên tham gia do Nhà nước thành lập và quản lý (cơ quan thực hiện bảo hiểm xã
hội) và bên kia là bất kỳ người lao động nào trong xã hội, nếu có nhu cầu (bên tham gia và được
hưởng bảo hiểm xã hội).
- Tính chất của bảo hiểm xã hội cũng là tương trợ cộng đồng giữa những người lao động
trong phạm vi quốc gia.
- Mục đích của bảo hiểm xã hội cũng là bảo đảm thu nhập cho người lao động thông qua
các chế độ trợ cấp bảo hiểm.
Bên cạnh đó, quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội còn có một số đặc điểm riêng biệt so với
các quan hệ pháp luật an sinh xã hội khác:
- Thứ nhất, quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội chủ yếu mang tính bắt buộc và thường
phát sinh trên cơ sở của quan hệ lao động. Bảo hiểm xã hội là một trong những chính sách xã hội
cơ bản của Nhà nước, được áp dụng cho mọi người lao động. Tuy nhiên, bảo hiểm xã hội lại có
tính bắt buộc đối với một số đối tượng lao động nhất định và đây là một trong những đặc trưng
của quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội so với các quan hệ pháp luật an sinh khác. Nhìn chung,
các thành viên xã hội tham gia quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội, quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội
trên cơ sở tự nguyện vì những quan hệ pháp luật đó chỉ để đảm bảo quyền cho họ. Riêng quan
hệ pháp luật bảo hiểm xã hội lại chủ yếu mang tính bắt buộc. Bởi vì, khác với các đối tượng khác
trong hệ thống các quan hệ pháp luật an sinh xã hội, chế độ bảo hiểm xã hội để đảm bảo ổn định
đời sống cho những người lao động có thu nhập. Khi có thu nhập thường xuyên, chính mỗi người
đều phải có trách nhiệm tích lũy để phòng những rủi ro trong cụôc sống. Mặt khác, quy định bắt
buộc của Nhà nước còn nhằm mục đích ràng buộc trách nhiệm của người sử dunhg lao động.Họ
không chỉ phải trả tiền lương cho người lao động khi làm việc mà còn phải đóng quỹ bảo hiểm để
đảm bảo đời sống cho người lao động khi ốm đau, tai nạn, già yếu Vì vậy, đối với những người
lao động có việc làm thu nhập tương đối ổn định, dù muốn hay không, khi đã tham gia quan hệ
lao động thì đồng thời họ và người sử dụng sức lao động của họ cũng phải tham gia quan hệ bảo
hiểm xã hội theo quy định của pháp luật. Do đó, quan hệ pháp luật lao động được coi là cơ sở làm
phát sinh các quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội chủ yếu. Theo pháp luật hiện hành, bảo hiểm xã
hội bắt buộc áp dụng đối với các bên hợp đồng lao động có thời hạn từ 3 tháng trở lên. Khi tham
gia quan hệ lao động, họ phải đóng góp bảo hiểm theo những mức nhất định đồng thời phải tham
gia tất cả các chế độ bảo hiểm xã hội do Nhà nước quy định. Những quan hệ bảo hiểm bắt buộc
này là nòng cốt hình thành quỹ bảo hiểm và tạo cơ sở để mở rộng và hoạch định chế độ bảo hiểm
xã hội tự nguyện.
- Thứ hai, trong quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội,người hưởng bảo hiểm có nghĩa vụ
đóng góp để hình thành quỹ bảo hiểm.
Trong các quan hệ pháp luật an sinh xã hội khác như quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội,
quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội, những đối tượng được hưởng không phải đóng góp quỹ. Nguồn
14
quỹ để thực hiện các chế độ đó được lấy chủ yếu từ ngân sách của Nhà nước và sự hỗ trợ của các
tổ chức cá nhân trong và ngoài nước. Riêng trong quan hệ pháp luật về bảo hiểm xã hội, quỹ bảo
hiểm lại được hình thành trên sự đóng góp của các bên tham gia bảo hiểm. Với tư cách là người
tổ chức, thực hiện các chính sách xã hội, Nhà nước có trách nhiệm bảo trợ cho quỹ để đảm bảo
thực hiện các chế độ bảo hiểm xã hội đã được Nhà nước quy định. Đây cũng là điều dễ lý giải bởi
người có nhu cầu bảo hiểm xã hội hoàn toàn khác so với những đối tượng được hưởng trong quan
hệ ưu đãi xã hội và quan hệ cứu trợ xã hội là những người có công với nước cần được ưu tiên, ưu
đãi hoặc những người yếu thế cần được trợ giúp. Còn trong quan hệ pháp luật về bảo hiểm xã
hội, người có nhu cầu bảo đảm cuộc sống, tham gia quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội là những
người lao động có thu nhập. Khi còn sức lao động, còn khả năng lao động, người lao động tham
gia quan hệ lao động, được hưởng lương và mang lại lợi nhuận cho người sử dụng lao động. Vì
vậy, khi họ không còn khả năng lao động nữa hoặc họ bị suy giảm khả năng lao động thì sử dụng
lao động phải có một phần trách nhiệm đối với họ. Về phía người lao động, họ cũng có trách
nhiệm đối với chính bản thân mình: tích lũy đề phòng những bất trắc, rủi ro có tính tất yếu trong
cuộc sống như ốm đau, tuổi già Nhà nước thì chỉ hỗ trợ cho quá trình tích lũy cá nhân trở thành
sự tích lũy của cộng đồng để giảm thiểu mức để dành (đóng góp) nhưng lại tăng hiệu quả sử dụng
quỹ do có sự tương trợ cộng đồng giữa những người tham gia bảo hiểm xã hội. Bởi vậy, họ phải
đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội để bảo đảm cho mình và tương trợ lẫn nhau khi rủi ro xảy ra
hoặc khi không còn tham gia quan hệ lao động nữa.
c. Phân loại
- Nếu căn cứ vào các khâu nghiệp vụ trong quá trình thực hiện bảo hiểm xã hội, có thể
thấy bảo hiểm xã hội giống như các hình thức bảo hiểm khác, cũng bao gồm hai loại công việc
khác nhau (hình thành quỹ và chi trả bảo hiểm) nên có thể chi sẽ quan hệ bảo hiểm xã hội thành
hai quan hệ nhỏ: quan hệ pháp luật trong việc tạo quỹ bảo hiểm và quan hệ pháp luật trong việc
chi trả các chế độ bảo hiểm xã hội.
Quan hệ pháp luật trong việc tạo quỹ bảo hiểm xã hội là quan hệ giữa cơ quan bảo hiểm
xã hội với người được hưởng bảo hiểm xã hội trong lĩnh vực chi trả các chế độ bảo hiểm xã hội
theo quy định của pháp luật.
Cách phân loại này giúp chúng ta hiểu chi tiết hơn về thực chất của các quan hệ pháp luật
bảo hiểm xã hội, từ đó hình thành nên hệ thống các quyền và nghĩa vụ pháp lý của các chủ thể
tương ứng với từng quan hệ nhỏ.
- Nếu căn cứ vào hình thức bảo hiểm xã hội, có thể chia các quan hệ pháp luật bảo hiểm
xã hội thành quan hệ bảo hiểm xã hội bắt buộc và quan hệ bảo hiểm xã hội tự nguyện.
Quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội bắt buộc là quan hệ bảo hiểm phát sinh trên cơ sở các
quy định bắt buộc của Nhà nước, để bảo hiểm thu nhập cho những lao động trong các quan hệ
tương đối ổn định (còn gọi lao động trong khu vực chính quy, có kết cấu như: công chức, cán bộ
nhà nước những chức danh chuyên trách trong lực lượng vũ trang và những người lao động có
hợp đồng lao động với thời hạn ba tháng trở lên trong các doanh nghiệp, cơ quan, tổ chức. Đây là
quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội chủ yếu, người lao động thuộc đối tượng này bắt buộc phải
tham gia và được hưởng, chiếm số lượng lớn trong số những tham gia và hưởng bảo hiểm xã hội.
Quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội tự nguyện là những quan hệ bảo hiểm xã hội hình
thành trên cơ sở kết hợp giữa việc tổ chức, bảo trợ của Nhà nước với sự tham gia tự nguyện của
người lao động có nhu cầu bảo hiểm. Bảo hiểm xã hội tự nguyện chủ yếu được áp dụng đối với
những người lao động không thuộc diện bảo hiểm xã hội bắt buộc (còn gọi là trong khu vực phi
tập trung, phi kết cấu) nhưng có nhu cầu tham gia bảo hiểm, ví dụ như các lao động cá thể riêng
lẻ, xã viên hợp tác xã không có hợp đồng lao động, những người lao động có hợp đồng lao động
dưới ba tháng Hiện nay người có nhu cầu tham gia bảo hiểm tự nguyện chưa có nhiều nên hình
thức này chưa được tổ chức rộng rãi. Thực tế ở Việt Nam mới chi có lĩnh vực bảo hiểm y tế được
15
tổ chức theo loại hình tự nguyện. Vấn đề bảo hiểm tuổi già (hưu trí) đó được tổ chức thí điểm
nhưng còn trong phạm vi hẹp ở một số tỉnh. Dự kiến trong tương lai, bảo hiểm tự nguyện sẽ được
mở rộng đối với lĩnh vực bảo hiểm hưu trí. Cùng với sự phát triển của khu vực tư nhân, các quan
hệ bảo hiểm xã hội tự nguyện sẽ phát sinh ngày càng nhiều. Đến một mức nào đó, từ sự phát
triển của các quan hệ pháp luật bảo hiểm nên những quỹ (tổ chức) bảo hiểm xã hội mới, làm thay
đổi nhận thức và diện mạo của bảo hiểm xã hội Việt Nam.
1.2. Chủ thể của quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội
Qua phân loại trên cũng có thể thấy quan hệ pháp luật về bảo hiểm xã hội gồm 3 chủ thể
chính: người tham gia bảo hiểm xã hội, người được hưởng bảo hiểm xã hội và cơ quan thực hiện
bảo hiểm xã hội. Có thể hiểu vị trí, điều kiện tham gia quan hệ bảo hiểm xã hội của các chủ thể
này được pháp luật quy định như sau:
a. Bên tham gia bảo hiểm xã hội
Bên tham gia bảo hiểm xã hội là người có nghĩa vụ đóng phí bảo hiểm để hình thành quỹ
bảo hiểm xã hội theo quy định của pháp luật.
Hiện nay, pháp luật quy định một trong những đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội chủ
yếu là người lao động. Như vậy, năng lực pháp luật và năng lực hành vi tham gia bảo hiểm xã hội
của họ do khả năng lao động quyết định. Họ có thể là người tham gia do khả năng lao động có
thu nhập. Khi có thu nhập bằng sức lao động của chính mình, người lao động có đủ điều kiện để
tham gia quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội với tư cách là người tham gia bảo hiểm. Điều đó làm
cho tư cách chủ thể của quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội khác với các quan hệ bảo hiểm khác.
Nếu thuộc đối tượng bảo hiểm xã hội bắt buộc (như đã đề cập đến ở phần phân loại), người lao
động tham gia bảo hiểm xã hội thông qua việc thực hiệc quy định đóng 5% tiền lương của mình
vào quỹ bảo hiểm xã hội để bảo hiểm khi về hưu và chi phí tử tuất. Nếu không thuộc diện bảo
hiểm bắt buộc, người lao động có thể tham gia hoặc không tham gia đóng góp vào quỹ bảo hiểm,
tùy thuộc cách lựa chọn của họ. Chính việc cho phép của pháp luật và sự lựa chọn của người
tham gia bảo hiểm xã hội cũng là biểu hiện của năng lực pháp luật và năng lực hành vi tham gia
bảo hiểm xã hội của họ. Nếu tham gia, họ cũng có thể chọn tham gia một hoặc một số hoặc tất cả
các chế độ bảo hiểm xã hội mà Nhà nước (thông qua cơ qua bảo hiểm xã hội) tổ chức. Từ đó có
thể thấy rằng những người tham gia bảo hiểm bắt buộc vẫn là đối tượng chính của bên tham gia
bảo hiểm xã hội.
Người sử dụng các lao động thuộc đối tượng bảo hiểm bắt buộc nói trên cũng bắt buộc
phải tham gia bảo hiểm xã hội.
Có thể nói đây là chủ thể tham gia bảo hiểm đặc biệt của hình thức bảo hiểm xã hội, bởi
vì, họ không chỉ đóng quỹ cho mình hưởng bảo hiểm mà chủ yếu đóng quỹ cho người lao động
mà họ sử dụng được hưởng. Nhà nước bắt buộc họ đóng quỹ bảo hiểm xã hội cho người lao động
do việc sử dụng sức lao động của người lao động chỉ có thể thực hiện được trong một thời hạn
nhất định, phụ thuộc vào tuổi tác, sức khỏe con người.
b. Bên hưởng bảo hiểm xã hội.
Bên hưởng bảo hiểm xã hội là những cá nhân được nhận tiền bảo hiểm (còn gọi là trợ cấp
bảo hiểm xã hội) từ quỹ bảo hiểm xã hội khi có đủ điều kiện bảo hiểm theo quy định của pháp
luật.
Quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội mang đặc điểm chung của hệ thống quan hệ pháp luật
an sinh xã hội nên người hưởng bảo hiểm xã hội cũng có năng lực pháp luật hưởng bảo hiểm xã
hội từ khi mới sinh ra, không phụ thuộc năng lực hành vi của họ.
Hiện nay, theo quy định, người được hưởng bảo hiểm xã hội là người lao động đã hoặc
đang tham gia quan hệ bảo hiểm xã hội. Cũng có trường hợp người được hưởng bảo hiểm xã hội
là một số thành viên trong gia đình người lao động. Đây cũng là chủ thể được hưởng bảo hiểm xã
hội đặc thù của hình thức bảo hiểm xã hội bởi đối tượng bảo hiểm trong bảo hiểm xã hội là thu
16
nhập của người lao động. Nguồn thu nhập này không chỉ là phương tiện để đảm bảo cuộc sống
cho bản thân người lao động mà còn cho cả gia đình họ. Do đó, những ai được hưởng thu nhập
của người lao động đều thuộc đối tượng được hưởng bảo hiểm xã hội khi thu nhập của người lao
động bị mất hoặc bị giảm, không phân biệt họ có trực tiếp tham gia đóng bảo hiểm hay không.
Tuy nhiên, để được hưởng một chế độ bảo hiểm bào đó, người lao động hoặc thành viên gia đình
người lao động có những điều kiện nhất định theo quy định của pháp luật. Tùy theo mục đích,
tính chất của từng chế độ mà pháp luật có những quy định khác nhau về điều kiện hưởng bảo
hiểm. Trong đó, thời gian đóng bảo hiểm, tuổi đời, mức độ suy giảm khả năng lao động là d diều
kiện chùn nhất để xác định người được hưởng bảo hiểm xã hội. Khi có đủ những điều kiện theo
quy định của pháp luật, họ được nhận bảo hiểm từ cơ quan thực hiện bảo hiểm. Hiện nay, pháp
luật nước ta quy định người lao động được hưởng các chế độ bảo hiểm xã hội sau:
- Chế độ ốm đau, dưỡng sức, phục hồi sức khỏe.
- Chế độ thai sản
- Chế độ tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp
- Chế độ hưu trí
- Chế độ tử tuất
- Chế độ thấp nghiệp
c. Bên thực hiện bảo hiểm xã hội
Bên thực hiện bảo hiểm xã hội là cơ quan, đơn vị hoặc tổ chức nhận chức năng thu quản
lý và chi trả bảo hiểm cho người được bảo hiểm xã hội theo quy định của pháp luật.
Nếu xét trong phạm vi chủ thể của một quan hệ bảo hiểm nói chung, còn có thể gọi bên
thực hiện bảo hiểm xã hội là bên nhận bảo hiểm xã hội. Ở những nước có nhiều tổ chức bảo hiểm
xã hội độc lập với nhau, người ta thường gọi các tổ chức bảo hiểm xã hội đó là các quỹ bảo hiểm
xã hội.
Ở Việt Nam, cơ quan bảo hiểm xã hội được tổ chức thống nhất theo hệ thống từ trung
ương đến địa phương. Hệ thống cơ quan bảo hiểm xã hội gồm có Hội đồng quản lý bảo hiểm xã
hội gồm có Hội đồng quản lý bảo hiểm xã hội Việt Nam, bảo hiểm xã hội Việt Nam, bảo hiểm xã
hội tỉnh, bảo hiểm xã hội cấp quận, huyện. Đây là hệ thống cơ quan sự nghiệp về bảo hiểm xã
hội, do Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo trực tiếp và do Bộ Lao Động - Thương binh và Xã hội thực
hiện quản lý nhà nước. Để thực hiện nhiệm vụ, các cơ quan bảo hiểm xã hội các cấp đều có tư
cách pháp nhân, có trụ sở, tài khoản và con dấu riêng.
1.3. Nội dung quan hệ bảo hiểm xã hội
Nội dung của quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội bao gồm quyền và nghĩa vụ của các chủ
thể tham gia quan hệ. Quyền của chủ thể này thường tương ứng với nghĩa vụ của chủ thể kia và
ngược lại. Tuy nhiên, khác với các quan hệ bảo hiểm khác, quan hệ pháp luật bảo hiểm xã hội có
sự tham gia của ba chủ thể (như đã phân tích ở trên). Các quyền và nghĩa vụ của các chủ thể này
được pháp luật quy định như sau:
a. Quyền và nghĩa vụ của bên tham gia bảo hiểm
Bên tham gia bảo hiểm xã hội có nghĩa vụ:
- Thực hiện trích nộp, đóng bảo hiểm xã hội theo quy định.
- Thức hiện đúng các quy định về lập hồ sơ, quản lý sổ bảo hiểm để làm căn cứ đóng và
trả bảo hiểm xã hội.
- Cung cấp thông tin trung thực liên quan đến bảo hiểm xã hội với các cơ quan có thẩm
quyền.
Bên cạnh đó họ có các quyền:
- Từ chối thực hiện những yêu cầu không đúng với quy định của pháp luật về bảo hiểm xã
hội.
17
- Khiếu nại, tố cáo với cơ quan Nhà nước có thẩm quyền khi cơ quan bảo hiểm xã hội
hoặc cá nhân, tổ chức khác có hành vi vi phạm pháp luật về bảo hiểm.
b. Quyền và nghĩa vụ của bên hưởng bảo hiểm xã hội
Các quyền của người được hưởng bảo hiểm xã hội
- Được nhận sổ bảo hiểm xã hội
- Được nhận trợ cấp bảo hiểm xã hội đầy đủ, kịp thời thuận tiện khi có đủ điều kiện theo
quy định của pháp luật;
- Có quyền khiếu nại hoặc yêu cầu giải quyết tranh chấp khi quyền bảo hiểm của họ bị
xâm phạm.
Các nghĩa vụ của người hưởng bảo hiểm xã hội:
- Cung cấp thông tin trung thực về bảo hiểm xã hội với cơ quan có thẩm quyền.
- Có nghĩa vụ thực hiện đúng các quy định về lập hồ sơ để hưởng bảo hiểm xã hội.
- Bảo quản, sử dụng sổ bảo hiểm xã hội và hồ sơ bảo hiểm xã hội đúng mục đúch, đúng
quy định.
c. Nhiệm vụ và quyền hạn của bên thực hiện bảo hiểm xã hội
Với tư cách là cơ quan nhà nước có chức năng tổ chức và thực hiện chính sách, chế độ
bảo hiểm xã hội, bên thực hiện bảo hiểm xã hội có quyền và trách nhiệm sau:
- Tổ chức, chỉ đạo thức hiện các chế độ bảo hiểm xã hội, thu các khoản đóng góp bảo
hiểm xã hội bắt buộc và tự nguyện, chi trả trợ cấp bảo hiểm xã hội cho đối tượng tham gia bảo
hiểm xã hội kịp thời đầy đủ, thuận tiện và đúng thời hạn.
- Lưu giữ hồ sơ của đối tượng tham gia và hưởng bảo hiểm xã hội, cấp sổ và các loại thẻ
bảo hiểm xã hội theo quy định.
- Quản lý, sử dụng và hạch toán quỹ bảo hiểm xã hội, cấp sổ và các loại thẻ bảo hiểm xã
hội theo quy định.
- Xây dựng và trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt và thực hiện đề án bảo tồn giá trị và
tăng trưởng quỹ bảo hiểm xã hội.
- Tổ chức các phương thức quản lý, hợp tác với các đơn vị sử dụng lao động, cơ sở khám
chữa bệnh.…để thực hiện các chế độ bảo hiểm xã hội có hiệu quả.
- Từ chối việc chi trả các chế độ bảo hiểm xã hội khi đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội
không đủ điều kiện hưởng bảo hiểm xã hội theo quy định hoặc khi có căn cứ pháp lý về hành vi
man trá, làm giả hồ sơ để hưởng bảo hiểm xã hội.
- Bồi thường mọi khoản thu, chi sai quy định cho đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội
theo quy định của pháp luật;
- Giải quyết kịp thời và đúng đắn các khiếu nại, tố cáo của tổ chức và cá nhân về thực
hiện chính sách, chế độ bảo hiểm xã hội theo quy định của pháp luật.
Ngoài ra, với tư cách là cơ quan sự nghiệp đầu nghành của Nhà nước, Bảo hiểm xã hội
Việt Nam còn có quyền và trách nhiệm trong việc ban hành các văn bản hướng dẫn thực hiện việc
giải quyết các chế độ bảo hiểm xã hội, kiến nghị Chính phủ hoặc Thủ tướng Chính phủ và các cơ
quan nhà nước hữu quan về vịêc sửa đổi, bổ sung các quy định về bảo hiểm xã hội; thực hiện báo
cáo về thu, chi và các họat động của bảo hiểm xã hội với các cơ quan quản lý của Nhà nước có
thẩm quyền, tuyên truyền vận động để mọi người tham gia bảo hiểm xã hội
2. Quan hệ pháp luật về ưu đãi xã hội.
2.1. Khái niệm đặc điểm
a. Khái niệm
Xuất phát từ hoàn cảnh lịch sử của nước ta, đất nước đã trải qua một thời gian dài có
chiến tranh, một bộ phận dân cư, nhiều thế hệ đã có những đóng góp, hy sinh cho sự nghiệp cách
mạng, xây dựng và bảo vệ Tổ Quốc. Họ có thể đã hy sinh cả tính mạng, một phần thân thể và cả
những người thân yêu của mình cho đất nước. Ngày nay, khi đất nước đã bình yên và phát triển,
18
họ trở thành những người có công với nước, được Nhà nước và dân tộc ghi nhận. Những người
có công hoặc người thân của họ xứng đang được hưởng những chế độ ưu tiên, ưu đãi đó không
chỉ dựa vào lòng biết ơn của các thành viên trong xã hội mà phải được pháp luật ghi nhận, trở
thành trách nhiệm pháp lý của cơ quan nhà nước và quyền của người có công. Việc thực hiện
trách nhiệm đó đã hình thành nên quan hệ giữa Nhà nước, người ưu đãi và những người có công
được ưu đãi. Đó là một trong những quan hệ xã hội quan trọng được pháp luật điều chỉnh, trở
thành quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội.
Như vậy, quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội là quan hệ xã hội hình thành trong việc Nhà
nước ưu đãi người có công và một số thành viên gia đình họ trong các lĩnh vực khác nhau của đời
sống xã hội, được các quy phạm pháp luật điều chỉnh.
b. Đặc điểm
Ngoài các đặc điểm chung của hệ thống quan hệ pháp luật an sinh xã hội, quan hệ pháp
luật ưu đãi xã hội còn có những đặc điểm riêng sau:
Thứ nhất, căn cứ chủ yếu để xác định chủ thể ưu đãi là sự đóng góp đặc bịêt của họ hoặc
thân nhân của gia đình họ cho xã hội.
Đó là điểm khác biệt của quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội nếu so sánh nó với các quan hệ
pháp luật khác trong hệ thống quan hệ pháp luật an sinh xã hội.
Những đóng góp của họ không nhằm mục đích và không thể tính toán giá trị hoàn trả, bù
đắp. Ngoài căn cứ đặc biệt này, việc xác định chủ thể được thụ hưởng trong quan hệ ưu đãi cũng
căn cứ vào hoàn cảnh cụ thể của đối tượng, như các quan hệ an sinh khác. Tuy nhiên, đó không
phải là căn cứ chính xác định chủ thể trong quan hệ ưu đãi xã hội.
Thứ hai, quan hệ pháp luật ưu đãi xã họi được thiết lập không chỉ nhằm mục đích tương
trợ cộng đồng mà chủ yếu để thực hiện sự ưu đãi của Nhà nước đối với người có công.
Nhìn chung, các quan hệ pháp luật an sinh xã hội đều thể hiện mục đích chính là để tương
trợ cộng đồng trong xã hội. Quan hệ ưu đãi xã hội cũng thể hiện mục đích này trong việc xác
định đối tượng được hưởng chủ yếu là những người gặp khó khăn như người bị thương tật, người
già, trẻ mồ côi Tuy nhiên, cũng như đặc điểm trên, đó không phải là mục đích chính của việc
thiết lạp quan hệ pháp luật này. Nếu chỉ để trợ giúp những đối tượng đó thì không cần phải hình
thành chế độ ưu đãi xã hội riêng mà họ có thể được giúp đỡ thông qua các loại chế độ an sinh xã
hội như bảo hiểm xã hội, cứu trợ xã hội. Khác với hệ thống an sinh xã hội của nhiều nước khác,
hệ thống an sinh xã hội của Việt Nam xác định chế độ ưu đãi xã hội là một trong những nội dung
quan trọng, để thực hiện mục đích chủ yếi là ưu tiên, ưu đãi đối với những người có công. Vì vậy,
chủ thể hưởng ưu đãi là người có công, thường được trợ cấp ưu đãi cao hơn các mức trợ cấp khác
trong hệ thống an sinh xã hội. Thậm chí Nhà nước chủ trương đảm bảo mức ưu đãi xã hội cao
hơn mức sống trung bình của người dân. Nội dung ưu đãi xã hội cũng rộng rãi hơn các chế độ an
sinh khác. Người được ưu đãi không chỉ được trợ cấp đảm bảo cuộc sống mà còn được hưởng các
chế độ ưu đãi toàn diện về y tế, giáo dục, việc làm, nhà ở và các ưu đãi về đời sống tinh thần, bao
hàm hầu hết các nhu cầu thiết yếu của con người trong xã hội. Tuy nhiên, điều đó không làm mất
đi tính chất an sinh xã hội của quan hệ này bởi vì chỉ có những đối tượng có cống hiến của mình
cho Tổ quốc mới được xác định là chủ thể được ưu đãi. Những người có công trong các lĩnh vực
giáo dục, y tế, văn hóa nghệ thuật, thể thao cống hiến và mang lại vinh quang cho dân tộc,
được tôn vinh các danh hiệu, ví dụ: Thầy thuốc ưu tú, nhà giáo nhân dân nhưng họ không gặp
khó khăn trong cuộc sống vì những gì đã cống hiến cho đất nước nên không phải là chủ thể chủ
yếu của quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội.
2.2. Chủ thể của quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội.
a. Người ưu đãi
Người ưu đãi trong quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội là người đảm bảo thực hiện các chế
độ ưu đãi đối với người có công theo quy định của pháp luật. Nhà nước là chủ thể có trách nhiệm
19
thực hiện chế độ này bởi người được ưu đãi xã hội là những người có công với nước. Vì vậy, có
thể gọi bên người ưu đãi trong quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội là cơ quan ưu đãi xã hội. Hệ thống
các cơ quan nhà nước thực hiện chế độ ưu đãi đối với người có công bao gồm: ở cấp trung ương
có Bộ Lao Động - Thương binh và Xã hội, cụ thể là Cục thương binh, liệt sỹ và người có công
thuộc Bộ, ở cấp tỉnh có Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, cụ thể là Phòng Thương binh, liệt
sỹ và người có công thuộc trực thuộc Sở, cấp huyện là Phòng Lao động - Thương binh và xã hội
trực thuộc Ủy ban nhân dân huyện. Phòng này thường ký hợp đồng trách nhiệm với các Ủy ban
nhân dân cấp Xã chi trả trực tiếp các chế độ ưu đãi người có công và tạm ứng, thanh quyết toán
theo quy định về tài chính. Trực thuộc các cơ quan hành chính nói trên còn có các đơn vụ sự
nghiệp thực hiện các chế độ ưu đãi xã hội như các cơ sở nuôi dưỡng, điều dưỡng, điều trị, phục
hồi chức năng được Nhà nước phân cấp quản lý.
Bên cạnh các cơ quan chức năng thực hiện các chế độ ưu đãi ổn định, Nhà nước còn tổ
chức Quỹ "đền ơn đáp nghĩa" ở tất cả các cấp hành chính để vận động ủng hộ tự nguyện của các
cá nhân, tổ chức và tiếp nhận sự ủng hộ trong nước và quốc tế để cùng Nhà nước chăm sóc người
có công.
Các cơ quan, tổ chức nói trên có thẩm quyền và phải thực hiện chức năng ưu đãi xã hội từ
thời điểm được Nhà nước thành lập.
Ngoài ra, các tổ chức, cá nhân khác nếu có khả năng và lòng hảo tâm cũng có thể thực
hiện ưu đãi đối với những người có công như xây nhà tình nghĩa, nuôi dưỡng bà mẹ Việt Nam
anh hùng trên cơ sở tình cảm và nhận thức về trách nhiệm xã hội của mình. Tuy nhiên, quan hệ
này chỉ thuần túy là quan hệ xã hội, không phải là quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội do pháp luật
của Nhà nước không điều chỉnh.
b. Người được ưu đãi
Người được ưu đãi là những người được trực tiếp hưởng các chế độ ưu đãi xã hội theo
quy định của pháp luật do có những đóng góp hy sinh hoặc có người thân đóng góp hy sinh cho
sự nghiệp cách mạng, cho công cuộc xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Đó có thể là bà mẹ Vịêt Nam
anh hùng, các anh hùng thương binh, bệnh binh, người tham gia hoạt động kháng chiến, thanh
niên xung phong Những chủ thể này được quyền hưởng các chế độ ưu đãi xã hội nếu có đủ điều
kiện và hoàn tất các thủ tục cần thiết theo quy định của pháp luật, không phụ thuộc vào năng lực
hành vi của họ Nhìn chung, mức ưu đãi cũng như chế độ ưu tiên, ưu đãi phụ thuộc vào mức độ
đóng góp, cống hiến, hy sinh của người có công đối với đất nước và hoàn cảnh của người được
ưu đãi.
2.3. Nội dung của quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội
a. Quyền và nghĩa vụ của người ưu đãi
- Thực hiện các thủ tục xác nhận, công nhận, lưu trữ hồ sơ và quản lý đối tượng thuộc
diện ưu đãi xã hội theo chức năng hoặc theo sự phân cấp của Nhà nước.
- Thực hiện chi trả các chế độ trợ cấp ưu đãi, chế độ nuôi dưỡng, điều dưỡng, phục hồi
chức năng cho người được ưu đãi theo quy định của pháp luật.
- Từ chối chi trả chế độ ưu đãi cho những đối tượng có hành vi gian dối, giả mạo giấy tờ
để hưởng chế độ ưu đãi.
- Quản lý phần mộ liệt sỹ, các công trình ghi công, tổ chức thăm viếng nghĩa trang liệt
sỹ theo sự phân cấp của Nhà nước.
- Trả lời đơn thư khiếu nại của các tập thể, cá nhân về việc thực hiện các chính sách, chế
độ ưu đãi xã hội theo thẩm quyền.
Ngoài ra, với tư cách là một cơ quan chức năng của Nhà nước, các cơ quan thực hiện ưu
đãi xã hội còn có quyền và trách nhiệm trong việc tham gia xây dựng và hướng dẫn thực hiện
pháp luật về ưu đãi xã hội; tuyên truyền pháp luật và vận động phong trào toàn dân chăm sóc
người có công, đền ơn đáp nghĩa
20
b. Quyền và nghĩa vụ của người được ưu đãi
- Được hưởng ưu đãi trợ cấp, các ưu đãi khác và chế độ nuôi dưỡng, điều dưỡng, phục hồi
chức năng tùy từng đối tượng luật định.
- Thực hiện đúng các quy định của Nhà nước về điều kiện, thủ tục để hưởng chế độ ưu
đãi.
- Không được có những hành vi gian dối, giả mạo giấy tờ để hưởng chế độ ưu đãi xã hội.
3. Quan hệ pháp luật về cứu trợ xã hội
3.1. Khái niệm và đặc điểm
a. Khái niệm
Trong cuộc sống, một số người không may gặp phải những rủi ro do thiên tai hoặc những
lý do bất khả kháng khác mà bản thân họ cũng như những người thân của họ không thể tự khắc
phục được. Bên cạnh đó, còn có một số người bị thiệt thòi, yếu thế bởi nhiều lý do khác nhau như
người gìa cô đơn, trẻ mồ côi, người tàn tật. Những đối tượng này cần đến sự trợ giúp của nhà
nước, của xã hội, của cộng đồng để vượt qua những khó khăn trong cuộc sống, có điều kiện để
tồn tại và có cơ hội tái hòa nhập vào cộng đồng. Với tư cách là chủ thể quản lý và đại diện chính
thức cho toàn xã hội, các nhà nước cũng đảm bảo và tổ chức cả cộng đồng thực hiện việc trợ giúp
cho các gia đình, cá nhân gặp hoàn cảnh khó khăn nói trên. Tuy là vấn đề trợ giúp nhưng nó cũng
thuộc lĩnh vực phân phối trong xã hội, đặc biệt khi ngân sách Nhà nước vẫn là nguồn tài chính
chủ yếu để thực hiện nên cần có sự công bằng và hợp lý theo những nguyên tắc chung. Để đảm
bảo yêu cầu đó, pháp luật cũng điều chỉnh vấn đề này ở mức độ phù hợp. Quan hệ cứu tế, trợ
giúp của nhà nước, xã hội và cộng đồng đối với những đối tượng nói trên trong khuôn khổ những
quy định của pháp luật được gọi là quan hệ pháp luật về cứu trợ xã hội.
Như vậy, quan hệ hợp pháp về cứu trợ xã hội là những quan hệ xã hội hình thành trong
việc người cứu trợ hỗ trợ, giúp đỡ về vật chất và nhu cầu thiết yếu để giải quyết khó khăn cho
người cần cứu trợ, được các quy phạm pháp luật điều chỉnh.
b. Đặc điểm
Quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội cũng có đầy đủ các đặc điểm của QHPL an sinh xã hội
như: không hạn chế đối tượng tham gia mục đích chủ yếu là tương trợ cồng đồng được thể hiện
rất rõ nét trong quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội. Bên cạnh đó, là một nhánh của quan hệ pháp
lụât an sinh, quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội còn có một số đặc điểm riêng như sau:
Thứ nhất, trong quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội, chủ thể tham gia với tư cách là người
cứu trợ đa dạng.
Nếu trong quan hệ bảo hiểm xã hội, người thực hiện bảo hiểm là một tổ chức thống nhất
do nhà nước thành lập (Bảo hiểm xã hội Việt Nam), trong quan hệ pháp luật ưu đãi xã hội, người
thực hiện ưu đãi là cơ quan nhà nước (Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Cục Thương binh
liệt sỹ và người có công) thì trong quan hệ cứu trợ xã hội, bên cạnh chủ thể có trách nhiệm chính
là Nhà nước, còn có nhiều chủ thể khác có thể tham gia với tư cách là người cứu trợ. Bất cứ cá
nhân, tổ chức nào, không phân biệt trong nước hay ngoài nước, quốc tế nếu có khả năng và
lòng hảo tâm đều có thể tham gia với tư cách là người cứu trợ, giúp đỡ những người gặp hoàn
cảnh khó khăn, thiên tai, túng thiếu Những quan hệ cứu trợ này tùy trường hợp, căn cứ vào quy
mô tổ chức, phạm vi cứu giúp mà có thể thông qua Nhà nước được pháp luật điều chỉnh hoặc
không. Như vậy, Nhà nước là chủ thể chính tham gia quan hệ pháp luật cứu trợ với tư cách là
người cứu trợ. Bên cạnh đó, Nhà nước có thể tham gia với tư cách là người tổ chức và huy động
các nguồn lực cứu trợ trong xã hội, người tạo điều kiện thuận lợi cho các họat động đó được thực
hiện và kiểm soát các quan hệ cứu trợ ở mức độ cần thiết Nhà nước không phải lúc nào cũng
tham gia với tư cách là người cứu trợ, không phải là người cứu trợ duy nhất.
Thứ hai, trong quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội, không có nghĩa vụ đóng góp của người
được cứu trợ.
21
Trong hệ thống các quan hệ pháp luật an sinh xã hội, người được đảm bảo an toàn trong
đời sống thường có nghĩa vụ đóng góp cho xã hội với những hình thức, mức độ nhất định. Sự
đóng góp này có thể là số tiền nộp quỹ của người tham gia bảo hiểm như trong quan hệ pháp luật
bảo hiểm xã hội; hoặc là sức lực, tuổi trẻ, máu xương của những người có công như trong quan
hệ pháp luật ưu đãi. Điều đặc biệt trong quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội là người được cứu trợ
không phải đóng góp bất kỳ khoản nào vào quỹ cứu trợ, cũng không nhất thiết phải có điều kiện
đóng góp cho xã hội. Bất kỳ thành viên nào trong xã hội gặp hoàn cảnh khó khăn mà pháp luật đã
quy định cũng đều có thể được trợ giúp theo mức luật định. Nguồn tài chính thực hiện họat động
này chủ yếu được lấy từ ngân sách nhà nước hoặc từ các nguồn ủng hộ của các tổ chức, cá nhân
của cộng đồng trong nước, quốc tế. Điều đó được thực hiện trên cơ sở đối tượng cứu trợ thường
là những người có hoàn cảnh hết sức khó khăn, cần có sự giúp ngay, không thể căn cứ vào cuộc
sống trước đó, cũng không thể phụ thuộc vào việc thực hiện các nghĩa vụ của họ.
Thứ ba, đối với các quan hệ cứu trợ xã hội, pháp luật chỉ chi phối, điều chỉnh ở mức độ
nhất định.
So với các quan hệ pháp luật an sinh khác, sự tác động của pháp luật tới các quan hệ cứu
trợ xã hội thường ở mức độ thấp hơn. Pháp luật chủ yếu điều chỉnh các quan hệ cứu trợ do Nhà
nước thực hiện từ ngân sách. Đối với các quan hệ do cá nhân, tổ chức, cộng đồng, dân cư trong
và ngoài nước thực hiện bằng nguồn tài chính của họ thì Nhà nước cần tác động ở mức độ nhất
định để đảm bảo thực hiện đúng mục đích, đặc biệt đối với những trường hợp quy mô tổ chức và
phạm vi thực hiện cứu trợ tương đối lớn, có tính ổn định. Ví dụ, người cứu trợ muốn mở trại an
dưỡng, cơ sở dạy nghề hoặc cơ sở giáo dục cho một số đối tượng cần trợ giúp thì phải được
Nhà nước cho phép và giám sát hoạt động chặt chẽ để đảm bảo cơ sở thực hiện đúng mục đích
hoạt động cũng như đảm bảo quyền lợi cho những người được trợ giúp. Đó chỉ là quan hệ cứu trợ
xã hội không phải là quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội, trước hết phải là vấn đề đạo lý, vấn đề xã
hội, không thể chỉ là vấn đề pháp lý đơn thuần. Cũng vì vậy, quan hệ cứu trợ xã hội bao gồm cả
quan hệ công và quan hệ tư; có thể là quan hệ pháp luật nhưng cũng có thể chỉ là quan hệ xã hội
thuần túy.
3.2. Chủ thể của quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội
Chủ thể của quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội là các bên tham gia quan hệ đó theo quy
định của pháp luật, gồm bên thực hiện cứu trợ và người được cứu trợ.
a. Bên thực hiện cứu trợ
Bên thực hiện cứu trợ trong quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội là những cơ quan, tổ chức,
cá nhân thực hiện việc cứu tế, trợ giúp đối với người có hoàn cảnh khó khăn, hoạn nạn theo quy
định của pháp luật. Họ có thể là những người có khả năng và có lòng hảo tâm giúp đỡ người
khác. Đối với các cơ quan, tổ chức, năng lực pháp luật và năng lực hành vi cứu trợ xã hội xuất
hiện khi cơ quan, tổ chức đó được thành lập. Đối với các cá nhân tham gia quan hệ với tư cách là
người cứu trợ, năng lực pháp luật cứu trợ xã hội phụ thuộc vào quy định của pháp luật dân sự khi
cá nhân có khả năng thực hiện quyền sở hữu đối với tài sản riêng của mình một cách độc lập.
Năng lực hành vi cứu trợ xã hội phát sinh khi cá nhân đó có năng lực pháp luật dân sự và có tài
sản để thực hiện việc cứu trợ xã hội.
Theo pháp luật hiện hành, Nhà nước có trách nhiệm hỗ trợ cho các công dân của mình khi
họ lâm vào hoàn cảnh khó khăn. Nhà nước thực hiện việc cứu trợ thông qua Ủy ban nhân dân các
cấp, nơi người thuộc diện cứu trợ xã hội cư trú hoặc thông qua các cơ sở bảo trợ xã hội của Nhà
nước. Các cơ sở bảo trợ xã hội này do cơ quan lao động cấp tỉnh quản lý và kinh phí họat động
chủ yếu được lấy từ ngân sách của nhà nước. Bên cạnh hệ thống cơ quan nhà nước, các quỹ từ
thiện, các cơ sở bảo trợ tư nhân họat động theo quy định của pháp luật cũng trở thành những
người cứu trợ trong quan hệ pháp luật cứu trợ xã hội. Điều 4 Nghị định số 07/2000/NĐ-CP của
Chính phủ có quy định: "Tổ chức và cá nhân có đủ điều kiện về cơ sở vật chất và nguồn tài chính
22

Xem chi tiết: Quan hệ pháp luật an sinh xã hội1